04 februari 2021 ∙ Oh oh, de dames en heren meteorologen spiegelen ons Snowmageddon voor… Winterweer met kans op ijzel, sneeuw en wind. We weten dat winter en bovengrondse hoogspanningslijnen geen vrienden zijn, dus laten we eens terugkijken naar dagen waarop het echt uit de hand liep met het winterweer. Het is niet gezegd dat iets hiervan zich straks herhaalt, maar even spieken in het verleden mag altijd.

De huidige weerprognoses gaan uit van een klassieke winteraanval met ijzel en sneeuw. Op dit moment is nog niet duidelijk waar het precies gaat sneeuwen, ijzelen of waaien, maar wel duidelijk is dat deze zones ergens boven Nederland en België komen te liggen. We kunnen ons dus voorbereiden op wat ongemakken. Actief winterweer bij temperaturen rond nul is het vervelendst. Lijndansen, ijsgewicht, stuif- en plaksneeuw en bevriezend water op en in de componenten zijn dingen die veel vragen van openluchtstations en hoogspanningslijnen. De laatste keer dat winterweer voor serieuze problemen zorgde was de 'straatschaatswinter' van januari 2016. Langer terug was 25 november 2005 een dag vol hoofdpijn voor Tennet vanwege dansende draden en in Twente zelfs bezwijkende masten. Ook 1987 zit nog in het collectieve geheugen, toen in het grensgebied van Drenthe en Groningen uitgebreide schade ontstond aan het bovengrondse net van voormalig netbeheerder EGD. Winter is ook in een opwarmend klimaat nog steeds een belangrijker probleem dan onweer, storm of hittegolven.

Sneeuw op zich is geen probleem. Op 02 maart 2005 viel er redelijk onverwacht een halve meter in een smalle strook dwars over zuidelijk Friesland en zuidelijk Drenthe: er gebeurde niets met het stroomnet, nog geen hikje. Dat kwam omdat het een halve meter poedersneeuw was. Het enige gevaar is gewicht op het dak van overdekte trafostations en het insneeuwen van luchtinlaten van geforceerde koelinstallaties of korte eindsluiters op MS-zijdes van trafo's in openluchtopstelling die tijdens de sneeuwval zelf niet in gebruik waren en dus ook niet warm waren. 

Heel anders ging dat er negen maanden later aan toe, op 25 november. Toen belandden Nederland en België onder een stationaire winterdepressie. Het noorden van Nederland zat pal in het oog en daar gebeurde de hele dag niets: gewoon een bleek zonnetje, temperatuur rond nul en geen wind. Slechts doordat de lampen begon te knipperen en de nieuwsberichten van kwaad tot erger gingen kon men in het noorden vernemen dat in de rest van het land een Winter Wonderlandchaos was losgebarsten. Plaksneeuw is anders dan poedersneeuw, het plakt aan masten, draden, op stationscomponenten en ook op antennes. Ook weegt het meer. Door het gewicht samen met een stevige wind kregen de lijnen in het midden van Nederland het zwaar te verduren. Er is achteraf een analyserapport door DTe gemaakt waarin blijkt dat op die ene novemberdag meer dan tachtig circuits en rails op stations korte tijd of lange tijd zijn uitgevallen door wintergerelateerde problemen, waarvan drie problemen uiteindelijk ook echt in stroomuitval resulteerden. Eentje daarvan was een hele nare: 110 kV Goor – Haaksbergen (op de foto). Dat was destijds een steeklijn, zodat redundantie noch herinschakeling een oplossing bood toen een aantal masten het fysiek begaven. Overigens was deze lijn in goed gezelschap: pal over de landsgrens bezweken in Grafschaft Bentheim ook Duitse 110 kV-lijnen die al in de jaren 20 waren gebouwd en die in de tachtig jaar ervoor alles hadden weten te doorstaan. Een duidelijk teken van hoe uitzonderlijk de omstandigheden waren.

Bekender en beruchter dan plaksneeuw is ijzel. Het is een gezworen vijand van hoogspanningslijnen. In 1966 en 1987 (de fameuze IJzelramp) hebben we gezien dat een laag ijzel ook in Nederland en België genoeg dikte kan aannemen om masten fysiek te doen bezwijken onder het gewicht van enkele centimeters ijs op alle latten, isolators en draden. Over wat er in 1987 gebeurde heeft A.J. Börger (bekend van de naslagwerken) in 2017 een infographic gemaakt (hiernaast in het klein afgebeeld) die tot op de dag van vandaag kan worden bekeken op deze site.

Zo erg als in 1987 werd het in 2016 niet, maar daarvoor terug kwam een ander gevaar: wind. Bij ijzel met wind is niet het ijsgewicht, maar de vorm van het ijs op de draden het grootste probleem. IJzel vriest bij wind vast op de draden in een soort vleugelprofiel. Daardoor beginnen de aanvankelijk ronde draden te reageren op wind en ontwikkelen ze lift. Het gevolg is dat ze als grote snaren gaan bewegen in een patroon van staande golven. Dit heet lijndansen of conductor gallop. Soms wordt die beweging sterk genoeg om de draden in elkaars buurt te laten komen of elkaar zelfs te laten aantikken. Er ontstaat dan een kortsluiting. Dat is te vernemen aan het kort knipperen van het licht: zogeheten spanningsdippen. Meestal levert het geen stroomstoring op in een redundant net met automatische herinschakeling door bewaakapparatuur.

Zo extreem als in Quebèc wordt het in onze streken nooit, maar in 2016 was het grootste probleem voor het net de ongekend lange duur van het verschijnsel. Bijna een hele week werd het hoogspanningsnet van Noord Nederland continu geplaagd door lijndansen: zie ons forum voor de discussie van destijds. Dat gaat zijn tol eisen. In de verbinding Vierverlaten – Robbenplaat 220 kV kwam een fasedraad een stukje los en in een hoekmast van de Mammoetlijn brak zelfs een isolatorketting door het schudden en trekken. Vooral dat laatste schadegeval zal op de Berg niet goed zijn gevallen, want bij het ontwerpen van het project Zwolle – Meeden – Eemshaven was opzettelijk extra moeite gedaan om deze verbindingen zo ongevoelig mogelijk te maken voor het optreden van lijndansen. OK guys, back to the drawing board…

Het is niet gezegd dat we daadwerkelijk te maken krijgen met problemen. Het blijft het weer, en verder zijn hoogspanningslijnen ook niet van snijkoek gemaakt. Een beetje ijzel, wind, plaksneeuw of lijndansen, daar is het op ontworpen. De kans is dus het grootst dat het bij wat beheersbare ongemakken blijft, of bij filmpjes op sociale media van dansende lijnen met daarbij een link naar het onofficiële lijndans-anthem van The Boss. Maar mocht het toch serieuze vormen aannemen, dan zullen we proberen er hier bericht van te blijven doen zolang we zelf nog stroom en informatie hebben.

Achtergrondinformatie: lijndansen, spanningsdippen en ijzel – alle feiten op een rij

Afbeeldingen: schade aan een hoogspanningsmast op 25 november 2005, nadat uitzonderlijk veel plaksneeuw de bliksemdraden zo zwaar maakte dat deze bezweken. Foto door Tom Börger. Onder: infographic van de IJzelramp van 1987 (zie vergroting). De kans op zulke schades is gelukkig klein.