Lijndansen, spanningsdippen en ijzel

Bij plaksneeuw, ijzel en wind hebben we soms last van spanningsdippen door lijndansen. Wat is dat voor verschijnsel? Kan het kwaad, en hoe lang houdt het aan? Een aantal vragen en antwoorden.

Wat is lijndansen?

Lijndansen, ook conductor gallop genoemd, is een ritmische (en soms woeste) beweging van de draden van hoogspanningslijnen.

Tijdens weersomstandigheden met wind, ijzel of plaksneeuw kan het voorkomen dat er ijs of sneeuw op de draden van hoogspanningslijnen vastgroeit. Daardoor verandert de vorm van de draden waardoor ze anders dan normaal gaan reageren op het duwen en trekken van de wind. In sommige gevallen kunnen ze in een staat van resonantie terecht komen. De draden gaan dan voortdurend op en neer bewegen of ‘dansen’ in een patroon van staande golven, telkens tussen twee hoogspanningsmasten in.

Bij lichte vormen van lijndansen ziet dat dansen er zo uit:

Deze opname is in de buurt van Papendrecht gemaakt. In dit geval is er niet zoveel aan de hand. Het ziet het er ongemakkelijk uit, maar het materiaal kan hier prima tegen en er ontstaan geen problemen. Bij zwaardere gevallen wordt dat anders, zoals we hier kunnen zien in dit filmpje uit South Dakota of het onderstaande fragment uit Quebèc.

Hier schudden en dansen de draden zo wild dat de isolators en masten het zwaar te verduren krijgen. Ook kunnen de draden elkaar soms aantikken met kortsluiting tot gevolg. Zulk wild lijndansen komt in Europa zelden voor, maar lichtere vormen kunnen ook hier nu en dan optreden. Recente situaties zagen we in 2005 (midden Nederland), 2014 (westelijk Vlaanderen), 2016 (Noord Nederland, een zware situatie die zowat een hele week duurde) en begin januari 2017 (zuidwestelijk Nederland en Vlaanderen).

Waarom ontstaat lijndansen bij ijzel of plaksneeuw?

Lijndansen kan alleen ontstaan bij een bepaalde combinatie van weersomstandigheden rond het vriespunt. Essentieel is de neerslagvorm. Het kan met plaksneeuw of rijp, maar wat het beste werkt is ijzel. Bij ijzel vallen waterdruppels in zogeheten onderkoelde staat naar beneden. Ze zijn tijdens hun val nog vloeibaar, maar ze bevriezen ogenblikkelijk als ze in contact komen met een vast voorwerp beneden het vriespunt, zoals een hoogspanningsdraad of mast. Er ontstaat een ijsmantel om de draden heen. Dit ijsgewicht zelf kan in extreme gevallen al voldoende zijn om schade te veroorzaken, zoals in 1966 en 1987 is gebeurd.

IJzelramp 1987. Hier was geen lijndansen bij betrokken, het gewicht van 20 tot 30 mm ijsafzetting was voldoende om lijnen en masten te laten bezwijken. Foto: Wikipedia, CC-BY.

Als het wel waait gebeurt meestal wat anders. Dan krijgt de ijsmantel om de draden een asymmetrische vorm, een traanvorm met een bolle zijde en een lange flank. Bij rijp en natte sneeuw zal deze flank tegen de windrichting in groeien. Bij ijzel groeit hij juist van de windrichting af. In beide gevallen, maar vooral het laatste geval, is dat juist de vorm van een vleugel. Net als een vliegtuig ontwikkelt de draad nu lift in de wind. Daardoor gaat de draad schudden en bewegen. Soms versterkt deze beweging zichzelf. Uiteindelijk kan de draad in een staat van continue, wilde beweging terecht komen die uren kan aanhouden: lijndansen of conductor gallop.

Wat zijn de gevolgen van lijndansen?

Als de draden bewegen, doen ze dat niet allemaal tegelijk in hetzelfde patroon. Zo kan de ene draad juist een golftop omhoog hebben terwijl een andere draad op dezelfde plek naar beneden uitslaat. Bij lichte vormen van lijndansen kan dat weinig kwaad. Het ziet er niet zo prettig uit, maar er gebeurt niks. In wilde gevallen kunnen de draden dicht bij elkaar komen of elkaar zelfs raken. Er ontstaat dan een kortdurende kortsluiting. Dat resulteert in een spanningsdip. Een deel van het elektrisch vermogen volgt de kortsluiting, zodat er minder vermogen overblijft voor de eindgebruikers. De spanning op het elektriciteitsnet zakt daardoor een fractie van een seconde, wat we aan het knipperen van het licht kunnen merken. Fysieke schade aan de lijn blijft beperkt: draadbreuk komt vrijwel nooit voor en schade aan masten of aan de isolators kan pas optreden als het buitengewoon wild tekeer gaat of lang duurt, want hoogspanningsmateriaal voldoet aan zware technische eisen en wordt bij de bouw ontworpen om heel wat te kunnen verdragen.

Is er door lijndansen en spanningsdippen kans op een echte stroomstoring?

Een beetje, maar die kans is klein.

Het hoogspanningsnet is bijna overal in Nederland en ook voor een belangrijk deel in België redundant (dubbel) uitgevoerd. Als er een kortdurende kortsluiting ontstaat, dan wordt het getroffen circuit automatisch afgeschakeld, waarna het een zelftest doorloopt en bij een correct resultaat automatisch opnieuw onder spanning wordt gebracht. Ondertussen kan de stroom een andere route volgen, zodat de eindgebruikers nog steeds kunnen worden bereikt. De kans op een totale storing ten gevolgen van lijndansen is dus klein. Zolang de ijzel zelf niet te zwaar wordt (gewicht) of het lijndansen niet zo woest wordt dat er dingen breken blijven de verbindingen heel en blijft de overlast beperkt tot zo nu en dan een spanningsdip en knipperend licht.

Hoe komt dat ijs er weer af?

Dat hangt van het weer af.  Als de wind van kracht of van richting verandert, als de dooi invalt of als de draden boven nul komen houdt het lijndansen vanzelf op omdat het ijs eraf valt of omdat de vleugelvorm niet langer meer kan reageren op de van richting veranderde wind. Soms kan men het ijs er ook actief af smelten door vermogen te verschakelen en de draden van de dansende verbinding zwaarder te belasten zodat ze warmer worden. In de meeste gevallen is dat niet mogelijk. Op natuurlijke wijze warmere draden door meer stroomverbruik, bijvoorbeeld als de avond valt, kan ook helpen. Doorgaans duurt een geschikt weertype voor lijndansen niet langer dan een aantal uren of een dagdeel. Dat we er langer dan een paar dagen mee zitten zoals in 2016 is erg zeldzaam.

Meestal gaat de smelt vrij rustig en komt het ijs los als vrij kleine stukken. Als het ijs een dikke korst vormde, als het nog waait tijdens deze omstandigheden en vooral als de draden nog dansen kunnen relatief grote stukken los breken en worden weggeslingerd. Dit wordt ijsworp genoemd.

In uitzonderlijke gevallen kunnen stukken ijs door een glasplaat slaan of deuken in daken, auto’s en goederen veroorzaken. Je doet er dan goed aan om even uit de buurt te blijven totdat de hoogspanningslijn het ijs van zich heeft afgeschud. Schade veroorzaakt door ijsval en ijsworp wordt doorgaans vergoed door de netbeheerder indien het aantoonbaar de oorzaak is. Maak in dat geval wat foto’s of filmpjes als bewijs, of vries een stuk ijs in. Het is dan duidelijk voor de netbeheerder dat de schade daadwerkelijk is veroorzaakt door ijsworp.

Let op: HoogspanningsNet is niet de netbeheerder.
Heb je schade door ijsval of ijsworp van een hoogspanningslijn? Schrijf dan niet ons aan, maar de netbeheerder rechtstreeks.

Is er weer lijndansen in het nieuws? En wil je meer lezen?

Volg het nieuws van Tennet (Nederland)
Volg het nieuws van Elia (België)
Lees en praat mee op ons forum
Volg Tennet, Elia of ons op X: @TenneTTSO, @eliacorporate en @hoogspan.