Goeie kans dat je nooit van Cross-Border Lease hebt gehoord, maar het was relevant in het Nederlandse hoogspanningsnet. Het voorkwam dat de laatste stukjes 150 kV-net van Alliander in bezit van Tennet konden worden gebracht. Inderdaad, voorkwam, want na 17 jaar is dat er op 29 april 2025 uiteindelijk alsnog van gekomen.
Stel je het volgende voor. Alexander (13) is volgens zijn ouders wat te groot geworden voor zijn skelter en zij willen de skelter nu maar aan hun nieuwe jongere buurjongen Temme geven. Maar Alexander zet de skelter stiekem bij zijn vriendje Kent in de garage zodat zijn ouders met lege handen staan omdat ze niet weten waar het ding is. Dat Alexander er daardoor zelf ook niet op kan rijden maakt hem weinig uit, het gaat Alexander om het principe dat de skelter van hem is.
Vervang een paar jongensnamen door bedrijven en de skelter door het 150 kV-hoogspanningsnet in de zuidelijke Flevopolder (in netbeheerland het ‘Randmerengebied’ genoemd) en je ziet waar dit heen gaat. Met Cross-Border Lease kan je voorkomen dat iemand anders aan jouw spullen komt doordat je ze juridisch ergens stalt waar geen derde partij er wat over te zeggen heeft. Al sinds hun ontstaan zeventien jaar geleden wist netwerkbedrijf Alliander op deze manier te voorkomen dat het 150 kV-net in het Randmerengebied in juridisch bezit van Tennet kwam. Waarom was dit zo’n big deal voor Alliander? Daarvoor moeten we in de wondere wereld van de Nederlandse netgeschiedenis duiken.
Onafhankelijk netbeheer als streven vanaf 1998
Vandaag is het een vanzelfsprekendheid dat je wordt bestookt met energiecontracten, overstapverzoeken en vergelijkingswebsites. Bijna zouden we vergeten dat tussen 1906 en 1998 geen enkele sprake was van vrije keuze voor een energieleverancier in Nederland. Waar je woonde bepaalde wie jou stroom leverde en op de prijs of bron had je geen invloed. De markt, voor zover je daarvan kan spreken, was in handen van tien provinciale energiebedrijven die vanaf de vroege 20e eeuw allemaal hun eigen productie en netwerk hadden uitgebouwd. Zij waren alleenheersers in hun rayon en slechts via een koppelnet in beheer van het SEP (een soort voorganger van Tennet, maar dan alleen voor het 220-en 380 kV-net en juridisch heel anders vormgegeven) was er sprake van vermogenstransporten dwars door het land of de grens over. De Nederlandse overheid greep in en dat begon in 1998 met de Nieuwe Elektriciteitswet en de WON/Splitsingswet die uiteindelijk in 2004 volledig van kracht werd. De Overheid wees in 1998 het vers opgetuigde bedrijf Tennet aan als monopolist bij wet en de enige partij die in Nederland een publiek hoogspanningsnet mag beheren. Tennet werd vormgegeven als een staatsbedrijf en dat betekende dat het hoogspanningsnet zou worden genationaliseerd. Meteen in 1998 kreeg Tennet het SEP-koppelnet van 220 en 380 kV in handen. Zo begon Tennet als een koppelnetbeheerder, precies wat de meeste netbeheerders in grotere landen nog steeds zijn.
De komst van RNB’s voor laag- en middenspanning
De midden- en laagspanningsnetten werden niet genationaliseerd, maar ook daar werd onafhankelijk netbeheer en een splitsing tussen productie en transport wettelijk afgedwongen. Omdat Tennet deze netten niet zou gaan beheren moesten alle energiebedrijven zelf een nieuwe netbeheerder optuigen. Zo ontstond bijvoorbeeld uit de combinatie PGEM/PUEM Nuon als productiebedrijf, en met als netwerkpoot Continuon. Ook in andere gebieden verschenen zulke nieuwe netbeheerders voor de juridisch losgemaakte midden- en laagspanning. Uiteindelijk zijn later na fusies, naamsveranderingen en verdere verzelfstandigingen Liander, Stedin en Enexis ontstaan. Cogas, Endinet, Westland Infra en Rendo zijn kleinere spelers uit diezelfde tijd die het is gelukt om zelfstandig te overleven.
Transportnetten van 110 en 150 kV bij Tennet gevoegd
Maar dan is er nog het 150/110 kV-net en op sommige plekken het 50 kV-net. Er werd besloten dat dit ook maar in Tennets portefeuille zou gaan vallen. Nu gaan er verhalen dat Tennet daar niet zo op zat te wachten maar wat daarvan waar is valt moeilijk nog te controleren. Wat we wel weten is dat nationalisatie niet van de ene op de andere dag kan. In de praktijk werd tussen 2004 en 2007 de meeste voormalige provinciale netten met grotere en kleinere delen tegelijk genationaliseerd, sommige delen waren al wat eerder en andere pas later.
Voor niets gaat de zon op. De voormalige energiebedrijven zagen een aanzienlijk deel van hun geïnvesteerde kapitaal in het fysieke elektriciteitsnet verdwijnen als ze afstand moesten doen van hun transportnetten. Omdat de operatie werd afgedwongen was er vanuit de overheid geld beschikbaar om de over te nemen elektriciteitsnetten als het ware te kopen. De nu nog bekende term Nuongelden komt hier vandaan: de aandelen van de provinciale elektriciteitsbedrijven waren doorgaans voor een groot deel in bezit van de provincies zelf en die kregen veel geld voor de verkoop van hun elektriciteitsnetten aan de nieuw opgerichte netbeheerders. Het ging soms om meer dan een miljard. De ene provincie had daar meer geluk mee dan de andere.
Het was voor de overheid vrij prijzig om via Tennet stapsgewijs het hele 110- en het 150 kV-net te kopen van de voormalige provinciale eigenaren. Zo was er onvoldoende geld om ook de HS/MS-transformators te kopen zodat er werd gekozen om de trafo’s dan maar in RNB-bezit te stallen en de beheerovergang bij de primaire aansluiting van de machines te leggen. Ook werd de keuze gemaakt om 50 kV toch nog bij de RNB’s te houden. In 2011 resteerden er nog slechts een paar 150 kV-netdelen die juridisch nog niet van Tennet waren maar waarvan het dagelijks beheer in de praktijk al wel in Arnhem lag.
‘Toe maar, pak dan, kanniebij, hahaha!’
We leven in een rechtsstaat en het stond bedrijven vrij om te gaan procederen of bezwaar te maken tegen de nationalisatie en het afstoten van eigennetten. Niet alle voormalige energiebedrijven waren het eens met nationalisatie en onafhankelijk netbeheer. Uiteindelijk was wel duidelijk dat de Staat aan het langste eind zou trekken, maar hoe lang kan je het rekken en wat kan je eruit slepen? Deze ietwat rare prikkel is overal aanwezig in Nederland: maak altijd bezwaar bij plannen vanuit overheden, zelfs als je het gewoon eens bent met de overheid. Want als je geen bezwaar maakt heb je kans dat je er minder uit sleept qua geld of andere voordelen die je kan bedingen. Dat was precies wat Continuon en later rechtsopvolger Alliander heeft gedaan. Hun 150 kV-transportnet bestond uit een aantal subgedeelten en zo’n netdeel treffen we in de Flevopolder en met uitlopers tot in Harderwijk en Hattem. Dit stukje van het 150 kV-net wordt door Alliander en later ook door Tennet als het Randmerennet gekend.
Om te voorkomen dat Tennet (in feite de overheid) dit in handen kon krijgen koos Alliander voor Cross-Border Lease. In Allianders eigen woorden: ‘Cross-Border Lease is een gestructureerde financiële transactie waarbij een bedrijf de gebruiksrechten op bepaalde materiële vaste activa verkoopt of voor lange tijd verhuurt aan een buitenlands bedrijf en daarna terug huurt.’
Zo ontstond een juridische patstelling waar de Rijksoverheid en Tennet niet doorheen kwamen en waardoor Alliander indirect een deel van het hoogspanningsnet in bezit hield dat sinds 2007 eigenlijk staatsbezit van Tennet had moeten worden. Alle partijen wisten wel dat deze constructie niet eeuwig zou standhouden. Ook wij bij HoogspanningsNet weten niet eens tot in detail wat Alliander er eigenlijk mee voor had, of wat ze dachten extra te winnen met aanhoudend verzet in dit soort bochten. Maar liefst zeventien jaar hield deze financiële constructie stand. In het dagelijks beheer vernam je er weinig van, want Tennet bedreef het Randmerennet gewoon vanuit Arnhem en Ede. Alleen in KCD-rapporten en investeringsplannen kon je soms vernemen dat er op de achtergrond nog juridische pruttel was. De zo aangeduide ‘activa’ was ondergebracht bij Kenter BV, een wellicht haastig opgetuigde 100% dochter van Alliander die de activa op zijn beurt juridisch ergens in het buitenland had weten te stallen, hetgeen verklaart waarom de waarde van het overgedragen net voor de som van 170 miljoen dollar op de balans stond in plaats van euro’s.
Nog steeds hoogspanning buiten staatsbezit, maar dat is met opzet
Met het eindigen van de Cross-Border Lease is sinds 29 april alle hoogspanning in Nederland in staatsbezit gekomen wanneer deze netten openbaar toegankelijk zijn voor de markt. Er zijn nog steeds delen van het hoogspanningsnet die niet in staatshanden zijn, maar daarvoor geldt dat het ongewenst is dat ze in staatshanden komen. Denk daarbij aan aansluitlijnen vanuit centrales en windparken, of aan eigennetten van zware industrieklanten waarop geen openbare marktwerking nodig of mogelijk is. De zogeheten Ontheffing Aanwijsplicht Netbeheer (ACM-dingetje) schrijft voor dat zulke netten een ontheffing nodig hebben en dat is in de meeste gevallen goed uit te leggen.
Of we nog te weten zullen komen waarom Alliander zich zoveel langer heeft verzet dan de andere netbedrijven is de vraag. Je zou een mix van financieel gewin en misschien ook wel gewoon trots verwachten. Het kan ook zijn dat er ingewikkelder vraagstukken achter zitten, zoals misschien wel de (on)mogelijkheid van Kenter BV om de activa af te stoten omdat zij bijvoorbeeld de vertegenwoordigde waarde hebben gebruikt als kapitaal waar aandelen in zijn uitgegeven of er zit een of ander financieel juridisch.. ja eh.. nou. Goed, laten wij ons maar gewoon houden bij waar we bekend mee zijn en dat is hoogspanning. Wie sinds 29 april door de Flevopolder rijdt kijkt nu voor het eerst naar PGEM-deltamasten die écht van Tennet zijn. ◼
Artikel: (1) trafostation Olsterpad uit 2021 is nu volwaardig van Tennet, en de verbindingen erheen ook. (2) het Nederlandse 150- en 110 kV-net. (3) luchtfoto van trafostation Almere, het ziet er chaotisch uit maar het is veel logischer dan juridische constructies. Beeld: dronefoto door PJK.
