Er staat een behoorlijk kapitaal aan ijzer, aluminium en ander materiaal in de Nederlandse en Belgische velden. Wie is daarvoor verantwoordelijk en van wie is het?

Bijna het hele Nederlandse hoogspanningsnet van 110 kV en hoger, met al zijn transformators, kabels en schakelstations, is eigendom van het staatsbedrijf Tennet. In België geldt hetzelfde voor het grootste deel van het net van 36 kV en hoger, waar Elia de eigenaar is.

logo van TenneT Logo van Elia

Tennet schrijft de bedrijfsnaam in geschreven tekst graag met twee hoofdletters: TenneT. De reden hierachter is waarschijnlijk gewoon een hippe marketingstrategie. Elia heeft een logo dat lijkt op een schakelschemasymbool van een transformator. Klik op de logo's om naar de website van Tennet of van Elia te gaan.

Staatsbedrijven en quango's

Een publiek bedrijf is het tegenovergestelde van een commerciëel bedrijf. Tennet is als bedrijf voor 100% eigendom zijn van de Staat der Nederlanden. Plannen uit 2012 om deels commercieel te gaan zijn niet doorgegaan, zodat alleen de Duitse tak van het bedrijf (Tennet GMBH) er een onbestemder profiel op nahoudt. Het Nederlandse deel van het bedrijf is volledig in staatsbezit.

Elia heeft als bedrijf een iets vrijer profiel, voor hen geldt niet dat ze 100% staatseigendom zijn. Maar in beide gevallen geldt dat de staten Nederland en België in principe de zeggenschap hebben. De netbeheerders wordt de vrijheid gegund om het net te beheren conform wat goed is voor alle aangeslotenen binnen de staat, maar het maken van winst is niet het eerste doel.

Voor staatsbedrijven geldt dat alle bezittingen indirect eigendom zijn van de overheid. Het landelijk hoogspanningsnet in Nederland is dus staatseigendom. De staat op haar beurt is de eigendom van alle inwoners ervan. Uiteindelijk komt het erop neer dat iedere inwoner van Nederland in principe voor een zestienmiljoenste eigenaar is van het hoogspanningsnet.
Dat betekent overigens niet dat je ook inspraak hebt op de gang van zaken op het hoogspanningsnet, dat je je eigen aandeel ervan kan claimen, of dat je in de positie zou zijn om jouw aandeel in te wisselen tegen geld. Staatseigendommen zijn indirecte eigendommen van alle inwoners in de staat. En dat eigendomsrecht is slechts een gegeven. Geen juridisch feit waar je ook maar op enige wijze of op enige manier invloed over hebt of er iets over kan zeggen.

Waarom staatsbezit?

Het hoogspanningsnet is complex en het kost veel geld om het bij de tijd te houden, te onderhouden en het te beheren. Waarom laten we dat dan niet over aan commerciële bedrijven? Tenslotte heeft men in toch ook Schiphol, Zaventem, de televisie en zelfs de spoorwegen geprivatiseerd. Vliegvelden, delen van de televisie- en radiozendbanden en de spoorwegen zijn inderdaad eigendom van commerciële bedrijven. Maar kijk er eens goed naar. Zonder commerciële televisie heb je ten hoogste een keer een saaie avond. Zonder Zaventem kan je naar een ander vliegveld. En zonder treinen kunnen we ook wel even, want dat zien we de laatste jaren iedere herfst en winter zelfs vaker dan ons lief is. Maar kan je ook zonder stroom?

In tegenstelling tot de televisie is het hoogspanningsnet werkelijk onmisbaar. Onze maatschappij verandert in chaos als de stroom wegvalt. Als er iets ergs met de stroomvoorziening gebeurt dat lastig te herstellen valt, zijn de maatschappelijke gevolgen zo groot dat het een staatsaangelegenheid zou worden om dan de gevolgen in goede banen te leiden. In die zin is het hoogspanningsnet vergelijkbaar met de politie, het leger, de rechtspraak, het gasnet, waterleidingnet en het wegennet. Er hangt zoveel vanaf dat het blijft doen wat het doet, dat we het ons als welvarende landen simpelweg niet kunnen veroorloven dat er iemand zeggenschap over krijgt die winst maken als eerste prioriteit heeft. Want een commercieel hoogspanningsnet zou betekenen dat reparaties, renovaties en uitbreidingen alleen maar plaatsvinden wanneer de eigenaar denkt dat dat op termijn extra geld oplevert.

Onder andere hierom zijn plannen om Tennet toe te staan deels commercieel te gaan (uit 2012) niet doorgezet en afgezegd. De belangen zijn simpelweg te groot om risico's te kunnen nemen.

waarschuwingsbord

Op de waarschuwingsborden kan je zien dat TenneT de eigenaar van deze hoogspanningslijn is…

Het is niet altijd zo geweest

Net zoals het wegennet, zo is ook het elektriciteitsnet niet van tevoren ontworpen maar langzaamaan gegroeid en ontwikkeld. Zie daarvoor ook de pagina over de geschiedenis van het net, dit forumtopic en anders de pagina op Wikipedia over Tennet, die ook goede informatie verschaft.

Ooit was het groeiende net een verknipt geheel. Het was eigendom van een handvol private bedrijven die er ooit hun eigen transportnet, tarieven en zelfs hun eigen netspanning op nahielden. Langzaam maar zeker fuseerden deze bedrijven met elkaar en ze koppelden in Nederland ook hun netwerk door middel van het gezamenlijke bedrijf SEP, een soort voorloper van Tennet. Het netwerk van 220 kV en 380 kV kwam in handen van Saranne, die eveneens als een voorloper van Tennet kan worden opgevat.

In 1998 kwam in Nederland de Nieuwe Elektriciteitswet. Deze wet legde vast dat het elektriciteitsnet inmiddels van zo'n groot nut was geworden dat het niet meer gemist kon worden. Om de leveringszekerheid te garanderen werd daarbij in Nederland en België besloten dat de enegiebedrijven de centrales en het lokale laagspanningsnet mochten houden, maar dat het hoogspanningsnet staatseigendom zou worden. Het bedrijf TenneT TSO werd opgericht met als eerste doel het eigendom van alle hoogspanningslijnen in Nederland te verwerven. Langzaam maar zeker kocht Tennet bijna elke hoogspanningslijn in het land over van de elektriciteitsmaatschappij die daar voorheen eigenaar van was. 

oud waarschuwingsbord

…maar niet alle waarschuwingsborden werden á la minute na de overkoop vervangen. Deze lijnen waren vroeger van Nuon en Essent en de borden zullen gewoon blijven hangen totdat de verbindingen een grote onderhoudsbeurt krijgen.

Na een andere wet in 2006 (de Wet Onafhankelijk Netbeheer ofwel WON) werd het voor energiebedrijven juridisch onmogelijk gemaakt om een eigen transportnet met monopoliepositie te exploiteren.
De overnames kwamen in een stroomversnelling terecht. In 2009 werd het gehele 110 kV-net in het noorden van Nederland in één koop door Tennet opgekocht en terstond genationalseerd. In 2010 volgden de laatste delen van het 150 kV-net in Utrecht. Inmiddels is Tennet eigenaar van bijna elke hoogspanningslijn in Nederland. Alleen het Botleknet (150 kV-deelnet) de twee grote HVDC-zeekabels zijn niet volledig eigendom van Tennet. Dat heeft een logische reden: de zeekabels liggen tussen twee verschillende landen en ze zijn dus ook voor 50% eigendom van de zusterbedrijven van Tennet in Noorwegen (Statnett) en Engeland (Nationalgrid).

Maar van wie is de stroom zelf?

Dat is het interessantste aan deze constructie. De stroom op het Belgische en Nederlandse hoogspanningsnet is bewust géén staatseigendom. Ook de elektriciteitscentrales zijn niet van de staat.

De centrales zijn het bezit van commerciële energiebedrijven zoals Essent, VattenfallElectrabel en Eneco. Zij zijn verantwoordelijk voor het opwekken van de elektriciteit en de verkoop van stroom "aan huis" bij iedere afnemer. Zij zijn ook eigenaar van de elektrische energie die over het hoogspanningsnet wordt vervoerd. De energiebedrijven gebruiken het hoogspanningsnet op dezelfde manier als waarop we het wegennet gebruiken. Door wegenbelasting te betalen mag je in heel Nederland en België gebruik maken van alle wegen, maar de wegen zelf blijven eigendom van de staat. De energiebedrijven mogen, door middel van hun elektriciteitscentrales, ook tegen betaling gebruik maken van het hoogspanningsnet om zo de stroom naar de afnemers te krijgen.

De Staat stelt door middel van beheerders Tennet en Elia een betrouwbaar, goed bewaakt en beheerd hoogspanningsnet beschikbaar voor commercieel stroomtransport. De stroom erop is deel van een commerciële wereld waarin winst, risicomanagement en handel de boventoon voeren. Maar het hoogspanningsnet zelf blijft voor altijd en in haar geheel eigendom van de staat. Pas vanaf 50.000 volt en lager zijn de transportlijnen eigendom van afzonderlijke energiebedrijven of van andere commerciële netbeheerders zoals LianderStedin en Enexis.)

tonmasten ten westen van Apeldoorn

De hoogspanningskabels zijn staatseigendom, maar de stroom die erop staat is commercieel bezit. Op die manier wordt voorkomen dat botsende commerciële belangen voor stroomuitval, overbelasting of oneerlijke concurrentie kunnen zorgen.

Hoe gaat het precies? Als je naar een kennis rijdt om een pakketje af te leveren, rij je eerst van je eigen inrit af (de centrale uit) en je verplaatst je over het wegennet van de staat (het hoogspanningsnet) naar het huis van je kennis. Daar aangekomen draai je zijn woonwijk in (het middenspanningsnet) en dan de inrit op (de meterkast) en daar lever je het pakketje af. Zolang je je op de weg van Rijkswaterstaat bevindt gelden er voorrangs- en verkeersregels die voor iedereen gelijk zijn, of je nu een scholier van veertien bent of een rijke oliemagnaat.

Netneutraliteit

Op dezelfde manier garanderen Tennet en Elia de zogeheten onpartijdigheid van het net, met een chique woord netneutraliteit genoemd. Netneutraliteit is een van de belangrijkste grondbeginsels in het moderne beheer van het hoogspanningsnet.

Iedere energieleverancier mag gebruik maken van het hoogspanningsnet en de netbeheerders staan er garant voor dat er niemand zal worden voorgetrokken of bevooroordeeld in het nadeel van een ander. Deze netneutraliteit is daarmee gelijk aan de theoretische grondslag van het internet.
Netneutraliteit klinkt als een eerbaar en goed te verdedigen beginsel. Maar toch zorgt het af en toe voor bizarre situaties. Wanneer er opeens veel productenten aansluiting willen op eenzelfde locatie, kan het wel eens zijn dat de capaciteit van de hoogspanningslijn erheen niet voldoende is. Wanneer de kolencentrale eerst was met de aanvraag, kan het daardoor gebeuren dat een aanvrager van windvermogen niet tijdig kan worden aangesloten zodat er meer fossiele energie op het net komt, ten koste van windvermogen. In het streven naar reductie van uitstoot en fossiele onafhankelijkheid is dit natuurlijk een vreemde gang van zaken. Een voorbeeld hiervan kunnen we momenteel vinden in de Eemshaven. 

Netbeheer als taak

De netbeheerders zorgen ervoor dat het technisch allemaal mogelijk is, dat het net goed wordt onderhouden, dat de netbelasting in goede banen wordt geleid en dat het net tijdig wordt aangepast wanneer daar behoefte toe is. De afkorting TSO die je soms aantreft achter de naam van Tennet geeft dit ook aan; het betekent Transport System Operator.