Bij plaksneeuw, ijzel en wind hebben we soms last van spanningsdippen door zogeheten lijndansen.
Wat is dat voor verschijnsel? Waardoor ontstaat het? Kan het kwaad? Hoe lang houdt het aan? 

1. Wat is lijndansen of conductor gallop?

Lijndansen, ook conductor gallop genoemd, is een ritmische beweging van de draden van bovengrondse hoogspanningslijnen.
Tijdens weersomstandigheden met wind, ijzel of plaksneeuw kan het in zeldzame gevallen voorkomen dat er ijs of sneeuw op de draden van bovengrondse hoogspanningslijnen vast groeit. Daardoor verandert de vorm van de draden waardoor ze beginnen te reageren op het duwen en trekken van de wind. In sommige gevallen kunnen ze in een staat van resonantie terecht komen. De draden gaan dan voortdurend op en neer bewegen of 'dansen' in een patroon van staande golven, telkens tussen twee hoogspanningsmasten in.

Bij lichte vormen van lijndansen ziet dat dansen er zo uit:

Deze opname is in de buurt van Papendrecht gemaakt. In dit geval is er niet zoveel aan de hand. Het ziet het er wat ongemakkelijk uit, maar het materiaal kan daar prima tegen en er ontstaan geen problemen. Bij zwaardere gevallen wordt dat anders, zoals we hier kunnen zien in dit filmpje uit South Dakota of het onderstaande fragment uit Quebèc.

GIF-fragment uit een oud filmfragment uit Quebéc

Hier schudden en dansen de draden zo wild dat de isolators en masten het zwaar te verduren krijgen. Ook kunnen de draden elkaar soms aantikken met kortsluiting tot gevolg. Zulke woeste vormen van lijndansen komen in Europa zelden voor. Maar lichtere vormen kunnen ook hier zo nu en dan optreden. Recente situaties zagen we in 2005 (midden Nederland), 2014 (westelijk Vlaanderen), 2016 (noord Nederland, een zware situatie die een hele week duurde) en begin januari 2017 (zuidwestelijk Nederland en Vlaanderen).

2. Waarom ontstaat lijndansen bij ijzel of plaksneeuw?

Lijndansen kan alleen ontstaan bij een bepaalde combinatie van weersomstandigheden.
Essentieel is de neerslagvorm. Het kan soms met plaksneeuw, maar wat het beste werkt is ijzel. Bij ijzel vallen waterdruppels in zogeheten onderkoelde staat naar beneden. Ze zijn tijdens hun val nog vloeibaar, maar ze bevriezen ogenblikkelijk als ze in contact komen met een vast voorwerp beneden het vriespunt, zoals een hoogspanningskabel- of mast. Er ontstaat een ijsmantel om de draden heen. Dit ijsgewicht kan in extreme gevallen op zichzelf al voldoende zijn om schade te veroorzaken, zoals in 1966 en 1987 is gebeurd.

Foto van ijzelschade in 1987

Maar als het waait, gebeurt meestal wat anders. Dan krijgt de ijsmantel om de draden een asymmetrische vorm. Vaak is het een traanvorm met een bolle voorzijde en een lange flank schuin omlaag van de wind af. Dat is precies de vorm van een vleugel, en net als een vliegtuig krijgt de draad nu lift. Daardoor gaat de draad schudden en bewegen. Soms versterkt deze beweging zichzelf. Uiteindelijk kan de draad in een staat van continue, wilde beweging terecht komen die uren kan aanhouden: lijndansen of conductor gallop.

IJsafzetting geeft hoogspanningsdraden een andere vorm in de wind

3. Wat zijn de gevolgen van lijndansen?

Als de draden bewegen, doen ze dat niet allemaal tegelijk in hetzelfde patroon.
Zo kan de ene draad juist een golftop omhoog hebben terwijl een andere draad op dezelfde plek naar beneden uitslaat. Bij lichte vormen van lijndansen kan dat weinig kwaad. Het ziet er niet zo prettig uit, maar er gebeurt verder niks. Maar in wilde gevallen kunnen de draden zeer dicht bij elkaar komen of elkaar zelfs raken. Er ontstaat dan een kortdurende kortsluiting. Dat resulteert in een spanningsdip. Fysieke schade aan de lijn zelf blijft beperkt: draadbreuk komt vrijwel nooit voor en schade aan masten of aan de isolators kan pas optreden als het buitengewoon wild tekeer gaat of lang duurt, want hoogspanningsmateriaal voldoet aan zware technische eisen en wordt bij de bouw ontworpen om heel wat te kunnen verdragen.

4. Spanningsdippen?

Als de draden elkaar raken, ontstaat kortsluiting tussen twee fasen.
Een kortsluiting is een makkelijkere weg voor elektrisch vermogen dan de route door de zogeheten belasting heen (via de apparaten van de eindgebruikers). Een deel van het elektrisch vermogen volgt de kortsluiting, zodat er minder vermogen overblijft voor de eindgebruikers. De spanning op het elektriciteitsnet zakt daardoor een fractie van een seconde, wat we aan het knipperen van het licht kunnen merken. Dat heet een spanningsdip. Soms wordt het in de volksmond ook een stroomdip genoemd, maar die term is elektrisch niet geheel correct.

5. Is er door lijndansen en spanningsdippen kans op een echte stroomstoring?

Een beetje, maar die kans is klein.
Het hoogspanningsnet is bijna overal in Nederland en ook voor een belangrijk deel in België redundant (dubbel) uitgevoerd. Als er een kortdurende kortsluiting ontstaat, dan wordt het getroffen circuit automatisch afgeschakeld gedurende een paar seconden, waarna deze automatisch een zelftest doorloopt en bij een correct resultaat direct opnieuw onder spanning wordt gebracht. Ondertussen kan de stroom een andere route volgen, zodat de eindgebruikers nog steeds kunnen worden bereikt. De kans op een totale storing ten gevolgen van lijndansen is dus klein. Zolang de ijzel zelf niet te zwaar wordt (gewicht) of het lijndansen niet zo woest wordt dat er dingen breken, blijven de verbindingen heel en blijft de overlast beperkt tot zo nu en dan een spanningsdip.

6. Hoe lang kan het duren?

Dat hangt voor een groot deel van het weer af.
Als de wind van kracht of richting verandert, als de dooi invalt of als de draden boven nul komen houdt het lijndansen vanzelf op omdat het ijs eraf valt of de vleugelvorm niet langer meer kan reageren op de wind. Soms kan men het ijs er ook actief af smelten door te verschakelen en tijdelijk het vermogen door de draden te verhogen, zodat ze warmer worden. Maar dat is in de meeste gevallen niet mogelijk. Meer stroomverbruik, bijvoorbeeld als de avond valt, kan ook helpen omdat de draden dan vanzelf warmer worden. Doorgaans duurt een voor lijndansen geschikt weertype niet langer dan een aantal uren of een dagdeel. Maar niet altijd hebben we dat geluk. De situatie die in begin 2016 in het noorden van Nederland optrad hield bijna een week aan. Dat is gelukkig wel erg zeldzaam.

7. En hoe komt dat ijs er weer af? 

Als het ijs smelt valt het naar beneden.
Zodra de temperatuur boven het vriespunt komt, zal de ijskorst gaan loslaten. Meestal gaat dat vrij rustig en komt het ijs los als druppels of als kleine flinters die nauwelijks op te merken zijn. Soms gaat het er wat lomper aan toe. Als het ijs een flink dikke korst vormde, als het nog waait tijdens deze omstandigheden en zeker als de draden nog dansen kunnen relatief grote stukken los breken en worden weggeslingerd. Dit wordt ijsworp of ice shedding genoemd.

IJsmantels van de draden afgeschud

Meestal blijft de schade beperkt tot vallende stukken ijs in de directe nabijheid van de hoogspanningslijn, maar in uitzonderlijke gevallen kunnen stukken ijs door een glasplaat slaan of deuken in daken, auto's en goederen veroorzaken. Je doet er dan goed aan om even uit de buurt te blijven totdat de hoogspanningslijn het ijs van zich heeft afgeschud. Schade veroorzaakt door ijsval en ijsworp wordt doorgaans wel vergoed door de netbeheerder. In het geval van dit soort schade kan je het beste wat foto's of filmpjes als bewijs maken, het is dan duidelijk voor de netbeheerder dat de schade daadwerkelijk is veroorzaakt door ijsworp.

Let op: wij zijn niet de netbeheerder! Heb je schade door ijsval of ijsworp van een hoogspanningslijn? Schrijf dan niet ons aan, maar de netbeheerder rechtstreeks. 

Meer lezen?

Volg het nieuws van Tennet (Nederland)
Volg het nieuws van Elia (België)

Lees en praat mee op ons forum
Volg Tennet, Elia of ons op Twitter: @TenneTTSO@eliacorporate en @hoogspan.

Of zoek op de volgende hashtags: #lijndansen  #dancinginthedark  #spanningsdippen  #TenneTTSO #EliaBE