De laagste spanning die in Nederland nog half-half tot het hoogspanningsnet kan worden gerekend is 50 kilovolt. Het aantal bovengrondse hoogspanningslijnen hiervan is beperkt, maar ondergronds is het een drukte van belang.

50 kV in Nederland heeft globaal dezelfde rol als 70 kV in België: regionale distributie en soms een beetje een transportfunctie. Sinds het in werking treden van enkele wetswijzigingen in 1998 en 2004 (de WON/Splitsingswet) valt 50 kV niet langer onder het toezicht van Tennet. Maar in het verleden behoorde 50 kV wel degelijk tot het echte hoogspanningsnet en het werd en destijds ook als zodanig aangelegd: voor een groot deel bovengronds transportnet en met metalen hoogspanningsmasten. 

Tussenspanning

Omdat 50 kV een functie heeft die op de ene plek hoofdzakelijk als transport kan worden gezien en op de andere plek eerder het karakter van distributie heeft, kan het 50 kV-net niet eenvoudig tot een van die twee groepen gerekend worden. Het wordt daarom ook wel aangeduid als het tussenspanningsnet. Deze weinig fantasievolle term geeft precies aan wat het is: 50 kV valt in alle opzichten telkens een beetje buiten de boot. Net geen staatsnet, net geen echt transportnet meer, maar ook net te groot voor een distributienet. Ook de netspanning zelf zweeft een beetje tussen de onderste rafelranden van hoogspanning en de bovenste toppen van middenspanning in.

50.000 volt is een spanning die in lokale netwerken (deelnetten) wordt gebruikt en die bijna niet meer zelfstandig op regionale schaal voorkomt, met uitzondering van de Gelderse Vallei, delen van Zeeland, de Drechtsteden en Goeree Overflakkee. Veruit de meeste 50 kV-lijnen in Nederland lopen ondergronds omdat de verbindingen van 50 kilovolt zich al decennialang technisch uitstekend laten verkabelen. Van de bovengrondse 50 kV-verbindingen, ooit alomtegenwoordig in Gelderland, Brabant en Noord Holland, bestaan tegenwoordig nog slechts een handjevol verbindingen die bijna allemaal in Gelderland en het zuidwesten van het land staan. 

Oude 50 kV-verbinding bij Barneveld

50 kV bij Nijkerk (Ruben)

Oude 50 kV-hoogspanningslijnen op de Veluwe vlakbij Barneveld en Nijkerk. Links in de verte is al te zien wat tegenwoordig gangbaar is voor 50 kV: de grond in. In heel Nederland is er nog precies één 50 kV-lijn over die volledig uit luchtlijn zonder enig kabelstuk bestaat – en opmerkelijk genoeg is dat juist het allerkleinste 50 kV-lijntje van allemaal. Foto's door Ruben Schots.

Langzaam naar de grond verdrongen

De laatste twintig jaar is een groot deel van de bovengrondse 50 kV-lijnen op de Veluwe afgebroken, maar is er ook nog een nieuwe 50 kV-verbinding bovengronds aangelegd (de lijn tussen Harderwijk en Nunspeet, redundant uitgevoerd met ranke buismasten). De langste bovengrondse 50 kV-lijn ligt tussen Nunspeet en Dodewaard, met trafostations in Harderwijk, Nijkerk, Barneveld, Ede en in Wageningen. Ook in het zuidwesten van Nederland zijn een aantal bovengrondse 50 kV-lijnen nog steeds in functie. Zo loopt er een kort stukje 50 kV-verbinding bovengronds dwars door Ridderkerk en ook in Zeeland zijn nog delen van het netwerk bovengronds te vinden. Ondergronds is het beeld anders, want daar is het een flinke drukte van 50 kV-kabels. Op het kaartje is goed te zien dat 50 kV-lijnen meestal niet erg lang, maar wel bijzonder talrijk zijn in de delen van Nederland waar ze voorkomen.

Twee gezichten van 50 kV

Twee verschillende gezichten van 50 kV (geel). In de Gelderse Vallei (rechts) zien we lange bovengrondse 50 kV-verbindingen die duidelijk een transportnetfunctie hebben. Maar bij Soest en Driebergen zien we dat het plaatselijke 50 kV-net uit korte grondkabels bestaat die als uitlopers bij de 150 kV-stations vandaan lijken te steken: dat is typisch gedrag voor distributienetten. Op de netkaart kan je meer van zulke plekken ontdekken.

Netkaarten van het 50 kV-net bestaan nauwelijks. In tegenstelling tot het net van 110 kV en hoger is het 50 V-net in handen van commerciële netbeheerders en die hebben geen gezamenlijke netkaarten. De enige openbare kaart met het volledige Nederlandse 50 kV-net die momenteel bestaat (afgezien van het afbeeldinkje bovenaan deze pagina) heeft HoogspanningsNet zelf gemaakt met hulp van een aantal gebruikers, kenners, duizenden pagina's KCD-jaargangen van verschillende huidige en voormalige netbeheerders en vooral heel veel vrijwilligersuren. Werp eens een blik en verbaas je.

Zwarte Giraf

Bijna alle 50 kV-lijnen die bovengronds staan zijn (veel) ouder dan 1960. Maar het gedeelte van de 50 kV-lijn in de Gelderse Vallei tussen Ede en Dodewaard loopt spant de kroon. Het is de oudste nog bestaande bovengrondse hoogspanningslijn van Nederland en mogelijk zelfs van de hele Benelux, hoewel dat laatste niet te bevestigen is vanwege gebrek aan tegenbewijs uit België. De hoogspanningslijn is in 1929 in bedrijf gesteld, oorspronkelijk als Hemmen-Ede. Ooit werden de zogenoemde schaarmasten waar deze verbinding mee is gebouwd ook in een handvol andere hoogspanningslijnen op en vlakbij de Veluwe gebruikt. Maar anno nu is de lijn tussen Ede en Dodewaard nog slechts de enige van dit type. De masten zijn zo oud dat er nog klinknagels gebruikt werden.  

Klinknagels in de prefab-delen en schroeven voor de eindensemblage

50 kV-mastje bij Ridderkerk

In de oudste hoogspanningsmasten treffen we naast bouten en moeren ook nog klinknagels aan (links). Hieruit is af te leiden dat de mast uit een aantal prefab-onderdelen bestond die elders gemaakt werden en in hun geheel naar het veld werden vervoerd, voordat ze uiteindelijk ter plekke met bouten aan elkaar verbonden werden en in de verf werden gezet. Rechts zien we een oude 50 kV-mast bij Ridderkerk, foto door forumlid Michel.

De Zwarte Giraf (de rivierkruising bij Wageningen) is voor de serieuze pylon geek een bucketlist-mast. Dat deze rivierkruising de oorlog heeft doorstaan mag een klein wonder heten. Op de zuidelijke Veluwe is tijdens onder andere tijdens operatie Market Garden zwaar gevochten en een paar andere rivierkruisingen bij Arnhem zijn opgeblazen om de masten in de rivier te laten vallen en zo een doorvaart van de geallieerden te hinderen. (Bruggen, schepen en kruisingsmasten opblazen en in de rivier laten vallen is een beproefde krijgstactiek die in de oorlog ook bij Dordrecht is gebruikt, maar deze methode had slechts beperkt succes.)
Tot op de dag van vandaag heeft deze verbinding de vaart der volkeren en de tand des tijds doorstaan. Vooralsnog zijn er ook geen sloopplannen voor deze lijn, dus je hoeft niet direct haast te maken als je hem bekijken wil.

De stokoude 50 kV-rivierkruising over de Rijn bij Wageningen. De noordelijke mast van de rivierkruising is een bekende plek onder studenten om in de zon te zitten of om wat te barbecueën. Wanneer ze ietwat aangeschoten naar huis terugkeren in de avondschemer zal het je niet verbazen dat de hoogspanningsmast als bijnaam Zwarte Giraf heeft…

Verdrongen door zware middenspanning: een onzekere toekomst

Het 50 kV-net behoort niet tot het Nederlandse staatshoogspanningsnet en is geen eigendom van Tennet. Regionale netbeheerders zoals Stedin, Enduris (Delta) en Liander beheren het 50 kV-net en de resterende bovengrondse lijnen van deze spanning. De bedoeling is dat dit zo zal blijven. 

In de concessie van Liander bestaan plannen om het 50 kV-net langzaam maar zeker uit te faseren en te vervangen door zware 20 kV-netten, om zo een transformatiestap in de spanningscascade te elimineren. In verband met sturing en controle op toenemende decentrale opwek en het smart grid wordt een 20 kV-net als handiger gezien, ondanks dat het initieel hogere transportverliezen oplevert om vermogenstransporten op een lagere spanning te bedrijven. Maar in andere landsdelen zoals Utrecht (waar Stedin de scepter zwaait en zij hebben zich niet gek laten maken door de 20 kV-ommezwaai van de buurman) zijn er geen plannen voor uitfasering en lijkt 50 kV gewoon ook in de toekomst te worden aangelegd.

Station Klaaswaal met hangende rails

Tekenend voor 50 kV openluchtapparatuur en luchtlijnen: het Zwaard van Damocles hangt altijd boven ons hoofd en zu nu en dan valt het een keer. Hier zien we het 50 kV-station Klaaswaal. Het was uniek in zijn soort en bouwwijze, nergens anders trof je nog hangrails op deze manier aan. Johan Swank schoot deze foto in 2014, toen het nog kon. Inmiddels is dit stukje nethistorie helaas zelf historie geworden en is het vervangen door een GIS-installatie.

Op dit moment is in de Gelderse Vallei, in de regio Arnhem/Nijmegen, in geheel Noord Holland, in Zeeland en rond de Drechtsteden 50 kV oppermachtig als regionaal net. In de toekomst zal het tussen- en middenspanningsnet steeds meer op tweerichtingsverkeer berekend moeten worden. Dit gaat ook het 50 kV-net aan. Op sommige plekken moet het worden vervangen door een 20 kV-net, maar op andere plekken is het voldoende om slechts de bestaande verbindingen te verzwaren. Maar er is geen plek die zal ontkomen aan aanpassingen zoals de aanleg van ringvormen, verbouwingen op de stations en veranderde netbewaking. Als het gaat om tweerichtingsverkeer en de energiewende, dan is het 50 kV-net het zwaarst aan de beurt, mogelijk met de meest verstrekkende gevolgen van alle netten die we hebben.